bay ülgen

Altay ve Türk mitolojisinde göklerin, hava olaylarının ve yıldırımların tanrısıdır. Kayra Han tarafından dönüşüm yoluyla yaratılmış üç tanrıdan birisidir. Bazı mitlerde o doğrudan Kayra Han'ın, bazı mitlerde ise doğrudan Tengri'nin oğlu kabul edilir. Ezeli ve ebedi kabul edilir. Sonsuz denizin üzerinde uçarken, Ak Ana denizden çıkarak ona yaratma ilhamını vermiştir. Ezeli düşmanı Erlik'tir. Erlik'in Yeraltı'ndan çıktığı gün, Eski Türklerin kabul ettiği kıyamet günü olan "Kalgançı"nın gerçekleşeceğine inanılır. Mitolojiye göre, Ülgen Kalgançı'da Erlik'le mücadele edip onu öldürecektir ancak bu sırada bütün insanlar ölecektir. Ülgen ölenleri görünce "Kalkın ey ölüler!" diye buyuracak ve ölüler tekrar kalkacaktır. Bay Ülgen göğün 17. Katında, Altındağ'daki altın kapılı sarayında; altın bir tahtta oturur. Zamanla işlevlenerek Gök Tengri'nin yerini almıştır.

türklerin müslümanlıktan önce inandıkları din olan şamanizm'de yaratıcı tanrı, Ona “aylı ve güneşli büyük makamı, ayımı ve güneşimi yaradan (onlara şekil veren atam) Ülgen” diye hitap ederler. ülgen'in kızları olan akkızların, din adamı olan şamanın kulağına ayinlerde ne yapması gerektiğini söylediklerine inanılır. yeraltında yaşayan erlik hanın zıttıdır. ülgen'in göklerde yaşadığına inanılır. bu yüzden dua ederken ellerini göğe açma ve göğe bakma merasimi aslında şamanizm'den kalma bir gelenektir.

Ateşi yakmayı insanlara o öğretmiştir. Yunan mitolojisinde prometheus ateşi çaldığı için ömrü boyunca bir kayaya zincirlenir ve yırtıcı kuşlar ciğerini parçalar ve her gün ciğeri yenilenir. Türk mitolojisinde Ülgen insanlara ateş yakmayı yeryüzüne inerek kendisi öğretmiştir. bir ak ve bir kara taş getiren ülgen elinde ufaladığı kuru otları taşa koyarak diğer taşla vurmuş ve ateş yakmayı öğretmiştir.
Kendisine beyaz at kurban edilir. Türk kültürüne kanlı kurban sonradan girmiştir, genelde seçilen hayvan doğaya salınır. Ülgen aslında Ak Ana veya Umay olabilir. Anaerkil dönemden ataerkil döneme gectikçe Ak Ana ve Umay isimleri duyulmamaya başlar. Öncesinde her duada adı geçen, hatta bugün kızların fatma ananın eli diye taktıkları el şeklinin sahibi iken sonrasında ataerkil dönemin hakimiyetinde dönüşmüştür ancak günümüzde de Umay ve Ülgen'i aynı kabul edip dua eden şamanlar yaşamaktadır.